Fazla Mesai Ücreti ve Hesaplanması

1. FAZLA ÇALIŞMA (FAZLA MESAİ)

Fazla mesai İş Kanunu’nun 41. maddesinin ilk iki fıkrasına göre “Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır… Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 yükseltilmesi suretiyle ödenir” şeklinde, Türk Borçlar Kanunu’nun 398. maddesinde ise “Fazla çalışma, ilgili kanunlarda belirlenen normal çalışma süresinin üzerinde ve işçinin rızasıyla yapılan çalışma…” olarak tanımlanmıştır. Dikkat edilirse kanun “fazla mesai” değil “fazla çalışma” kavramını kullanmayı tercih etmiştir. Ancak halk arasında daha çok “fazla mesai” olarak anılmaktadır. Bu yazıda bu kavramlar birbirinin yerine kullanılmaktadır.

Buna karşılık İş Kanunu madde 63/2 uyarınca denkleştirme esasının uygulandığı durumlarda, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşuluyla, çalışma süresi bazı haftalarda 45 saati aşsa da bu çalışmalar fazla mesai sayılmaz. Ortalama süre 45 saati aşarsa, aşan süreler fazla mesai sayılmaktadır.

Fazla çalışma yapılan sürelerin karşılığında işçiye ücret yerine serbest zaman da verilebilir. Bu durumda fazla çalışma yapılan her 1 saat için işveren tarafından işçiye 1 saat 30 dakika serbest zaman verilmelidir. Ancak işveren işçiyi ücret vermek yerine serbest zaman geçirmeye zorlayamaz.

Fazla mesai ücreti ve diğer işçi alacakları ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için İşçi Alacakları yazımızı okuyabilirsiniz.

1.1. Fazla Sürelerle Çalışma Nedir?

Fazla mesaiye ek olarak fazla sürelerle çalışma kavramını da irdelemek gerekir. Keza isim benzerliği nedeniyle birbirine karışma ihtimali bulunmaktadır. İş Kanunu’nun 41. maddesinin 3. fıkrasına göre haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, bu süreyi aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmadır. Fazla sürelerle çalışılan her bir saat için işçinin saatlik ücretinin %25 arttırılarak ödenmesi gerekir. 45 saati aşan çalışmalar yine fazla çalışma (fazla mesai) olarak değerlendirilecektir.

İşveren, işçinin fazla sürelerle çalışma yaptığı sürelerin karşılığında işçiye ücret yerine serbest zaman verebilir. Bu durumda fazla sürelerle çalışma yapılan her 1 saat için işveren tarafından işçiye 1 saat 15 dakika serbest zaman verilmelidir. Ancak işveren işçiyi ücret vermek yerine serbest zaman geçirmeye zorlayamaz.

1.2. Ara Dinlenme Nedir?

Günlük çalışma süresinin ortalarında, işyerinin rutinleri ve işin gereğine göre ayarlanarak, en az ve kesintisiz olmak kaydıyla işçilere;

• 4 saat veya daha kısa süreli işlerde 15 dakika,
• 4 saatten fazla ve 7,5 saate kadar süreli işlerde 30 dakika,
• 7,5 saatten fazla süreli işlerde toplam 1 saat,
• 11 saati aşan çalışmalarda en az 1,5 saat (içtihatlarla belirlenmiştir) ara dinlenme süresi verilir.

İşveren tarafından işçiye verilmesi gereken ara dinlenme hakkı, tek seferde kullandırılabileceği gibi birkaç parça halinde de kullandırılabilir. Sözleşmede aksi bir hüküm olmadıkça çalışma süresi veya fazla çalışma olarak sayılmazlar. İşçi ara dinlenme hakkını işyerinde kullanabileceği gibi işyerinin dışında da kullanabilir. Bununla birlikte uygulamada 7,5 saati aşan çalışmalarda 1 saatlik ara dinlenmeye ek olarak 15’er dakikadan toplam 30 dakika çay molası diye adlandırılan ek ara dinlenme hakkı verilmektedir. 

2. FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ DAVASI

Fazla çalışma ücreti işçi alacaklarından birisidir ve genellikle tek başına dava edilmez. Bu ücrete hak kazanan ve dava yoluna giden bir işçinin çoğu zaman başka işçi alacaklarının da bulunacağı ve bunların hep birlikte dava edilebileceği ve uygulamada da hep birlikte dava edildiği unutulmamalıdır.

2.1. Fazla Çalışma Ücreti Davası Nerede Görülür?

Görevli Mahkeme: Fazla çalışma ücreti veya genel olarak işçi alacakları davasında görevli mahkeme İş Mahkemeleridir.

Yetkili Mahkeme: 5521 sayılıİşMahkemeleri Kanununun 6. maddesine göre, iş mahkemelerinde açılacak dava, açıldığı tarihte davalının yerleşim yeri mahkemesinde veya işçinin çalıştığı işyerinin bulunduğu yer mahkemesinde görülür. Davalı birden fazla ise bunlardan birinin yerleşim yeri mahkemesi de yetkilidir.

2.2. Fazla Çalışma Ücreti Davasındaki Usul ve Esaslar

Zamanaşımı: 5 yıldır[1]. İş sözleşmesinin devam etmesi zamanaşımı süresinin işlemesini durdurmaz.

Zamanaşımı Başlangıç Tarihi: Takip/arabuluculuğa başvuru tarihinden geriye doğru 5 yıldır. Zorunlu arabuluculuğa başvuru tarihi ile arabulucunun son tutanağı düzenlediği tarih arasında süreler durur ve hak düşürücü süreler işlemez.

Faiz Türü: Bankalarca bir yıllık TL mevduata uygulanan en yüksek faizdir.

Faiz Başlangıç Tarihi: İşverenin temerrüde düştüğü an (ihtarname tarihi) / dava tarihi / (icra) takip tarihidir[2].

Ücret Türü: Fazla çalışmaların gerçekleştikleri tarihteki çıplak ücrettir. Belirlenemiyorsa asgari saat ücretidir[3].

İspat Yükümlülüğü: Fazla çalışma yapıldığının ispat yükü işçinindir. Fazla çalışma ücreti ödendiğinin ispatı ise işverene aittir. Bordro, dekont, işyeri kayıtları, iç yazışmalar, puantaj tabloları vs. belgeler yazılı delil niteliğindedir.

Fazla çalışma, genel tatil ve hafta tatili ücretlerinin ödendiği savunması tanıkla kanıtlanamaz. Ancak yazılı delille ispatlanamaması durumunda işyeri düzenini bilen tanıkların beyanına itibar edilebilir[4].

İdari Para Cezası: 4857 sayılı İş Kanunu’nun ücret ile ilgili hükümlere aykırılıkların işlendiği 102/c maddesi ve işin düzenlenmesine ilişkin hükümlere aykırılıkların işlendiği 104. maddesi gereğince her işçi ve her bir fiil için ayrı ayrı olmak üzere idari para cezası uygulanabilir.

3. FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİNİN HESAPLANMASI

Bazı iş kollarına(yer altı, deniz altı işçileri vb) özel olarak farklı ilkeler uygulanmakla birlikte genel olarak fazla çalışma yapılan her saat için saatlik ücretin %50 arttırılmasıyla ücret belirlenirken, fazla sürelerle çalışma yapılan her saat için saatlik ücretin %25 arttırılmasıyla ücret bulunur[5].

Fazla çalışma ücreti çalışmanın yapıldığı dönemdeki ücret esas alınarak hesaplanır. Hesaplanan brüt alacaktan gelir vergisi, damga vergisi ve çalışandan kesilen SGK (sigorta) primi ile işsizlik sigortası primi çıkarıldıktan sonra kalan net tutar, çalışana fazla çalışma ücreti olarak ödenir.

3.1. Fazla Çalışma Ücreti Hesabı

Bir örnek ile fazla çalışma ücretinin nasıl hesaplanacağını anlatalım:

Örnek:

18/01/2022 tarihinde işe başlayan işçinin iş sözleşmesi 28/06/2022 tarihinde işverence feshedilmiştir. Toplamda 23 hafta çalışmış olan işçi bu süre zarfında haftada 6 iş günü 09:00-19:00 saatleri arasında çalışmıştır. Aylık asgari ücret üzerinden çalışan işçinin fazla mesai ücretini hesaplayınız. (Vergi dilimi %15 olarak alınacaktır.)

01.01.2022-31.06.2022 tarihleri arası brüt asgari ücret: 5.004,00 TL

Net Fazla Çalışma Ücreti = 7.503,75 – 1.050,52 – 75,03 – 956,73 – 56,95 = 5.364,52 TL

[1] Yargıtay 9. HD 1999/5942 E. 1999/9069 K. sayılı ve 18/05/1999 tarihli kararı.

[2] Yargıtay 9. HD 2002/7398 E. 2022/21440 K. sayılı ve 14/11/2002 tarihli kararı.

[3] Yargıtay 9. HD 2003/1948 E. 2003/3141 K. sayılı ve 06/03/2003 tarihli kararı.

[4] Yargıtay 22. HD 2012/10831 E. 2013/372 K. sayılı ve 04/03/2013 tarihli kararı.

[5] Yargıtay 9. HD 1991/11802 E. 1992/162 K. sayılı ve 13/01/1992 tarihli kararı.